Zjawisko zmęczenia w badaniach międzykulturowych

Szczegóły

Utworzono: 27 kwietnia 2007

Remigiusz Koc

W nurcie międzykulturowych porównań – zamiast wprowadzenia

Wybitny psycholog społeczny Kurt Lewin jako jeden z pierwszych wyraźnie akcentował przed blisko 70 laty, iż naukowa psychologia, podobnie jak inne pokrewne dziedziny, powinna w większym stopniu „zauważać” rolę i konsekwencje istniejących różnic międzykulturowych (Lewin, 1943).

Było to swoiste rozwinięcie badań i analiz prowadzonych wcześniej przez Lévy-Bruhla, porównujących tzw. kultury prymitywne z rozwiniętymi, koncentrujących się na różnicach pomiędzy myśleniem prelogicznym ludów pierwotnych a myśleniem cywilizowanym – logicznym, charakterystycznym dla „świata cywilizowanego”(1).

Lévy-Bruhl (1992) sugerował, że mimo, iż cała psychologiczno-fizjologiczna płaszczyzna odbioru informacji występuje zarówno u ludów pierwotnych, jak i cywilizowanych, to jednak u tych pierwszych wytwór postrzegania rzeczywistości zostaje poddany modyfikującym wpływom wyobrażeń zbiorowych (Lévy-Bruhl, 1992).

Mimo, iż różnice pomiędzy umysłowością ludów pierwotnych i cywilizowanych okazały się nie tak wyraziste i realne jak zakładał Lévy-Bruhl (Jahoda, 1971), zaś badania empiryczne wskazywały, że cechy myślenia magicznego występują również u znacznej części tzw. społeczeństw cywilizowanych (Subbotsky, Quinteros, 2002), to jednak nurt badań koncentrujących się nad poszukiwaniem różnic oraz podobieństw w zakresie mentalności, cech osobowości, umysłowości itp. członków wybranych kultur znalazł swoich licznych kontynuatorów (m.in.: Peng, Nisbett, 1999; Kim, Markus, 1999; Li, Karakowsky, 2001; Hill, Block, Buggie, 2000).

Z pewnością wyodrębnienie się w obrębie psychologii społecznej wyraźnego nurtu badań międzykulturowych doprowadziło do lepszego zrozumienia psychospołecznego funkcjonowania jednostki, jak również pokazało, że podejście absolutystyczne, lekceważące różnicującą rolę kultury oraz opowiadające się za poszukiwaniem uniwersalnych, wspólnych wszystkim ludziom procesów wydaje się niewystarczające i błędne.

Warto jednak podkreślić, że pomimo wieloletniego napięcia pomiędzy zwolennikami badań psychologicznych w obrębie jednej kultury, a badaczami sugerującymi konieczność poszukiwań przejawów zróżnicowania międzykulturowego (por. Boski, 1999) od pewnego czasu można zauważyć coraz częstsze przejawy prób integracji tych dwóch antagonistycznych tendencji (Berry, 1984; 1989; 2000).

Wielu badaczy w większym niż dotychczas stopniu zauważa, że dla odpowiedniego wyjaśnienia i przewidywania zachowań człowieka konieczne jest zintegrowanie tych dwóch odrębnych kierunków badań.

Należy jednak zaznaczyć, że pomimo wyraźnie wzrastającego zainteresowania problematyką międzykulturową oraz możliwych perspektyw rozwoju w jej obrębie (zob. Ratner, Hui, 2003; Brislin, 1983; Faucheux, 1976), dominująca większość badań charakteryzowała się swoistym dualizmem, przeciwstawiającym najczęściej cechy społeczeństwa amerykańskiego (ewentualnie zachodnioeuropejskiego) kulturom odległym terytorialnie oraz potocznie uznawanym za bardzo odmienne (państwa Afryki, Azji, Australii) (m.in. Eysenck, Abel-Khalek, 1989; Goodwin, Pang Yew Soon, 2001; Knapp, Seagrim, 1981).

Wypada jednak zgodzić się z Brislinem (1983), sugerującym, iż badania psychologiczne prowadzone w omawianym nurcie powinny mieć charakter analiz multikulturowych, zmierzających do uchwycenia także subtelnych różnic pomiędzy państwami bliskimi sobie pod względem kulturowym (zob. m.in.: Alansari, 2005; Manetti, Pierro i in., 2002).

W kontekście powyższych rozważań prezentujących możliwe perspektywy rozwoju psychologii międzykulturowej oraz uzasadniających słuszność podejmowania badań w tym zakresie chciałbym podkreślić, iż niniejszy artykuł stanowi próbę określenia poziomu zróżnicowania, czy też inaczej ujmując: stopnia podobieństwa wybranych psychospołecznych aspektów zmęczenia wśród Polaków oraz mieszkańców Czech.

Należy jednocześnie zauważyć, że u źródeł podjęcia takiej właśnie tematyki w kontekście międzykulturowym zadecydowało kilka względów.

Podstawowym argumentem skłaniającym do podjęcia tematu zmęczenia jest z przede wszystkim brak pogłębionej analizy teoretyczno-empirycznej tegoż zagadnienia w psychologicznej literaturze przedmiotu. Okazuje się, że zmęczenie znalazło swoje miejsce niemal wyłącznie w obrębie takich dziedzin jak medycyna, fizjologia, spotykając się jednocześnie ze stosunkowo nikłym zainteresowaniem ze strony psychologów (por. Jethon, 1977; Koc, Mazur, 2005). Jest to dosyć zdumiewająca luka w dorobku psychologii, uwzględniając chociażby „naukową i badawczą popularność” pojęć bliskoznacznych lub bezpośrednio związanych ze zmęczeniem, takich jak znużenie, zmęczenie psychologiczne, wyczerpanie itp.

Z drugiej strony można odnieść wrażenie, że psycholodzy zajmowali się zmęczeniem jedynie w sposób wybiórczy, koncentrując się przede wszystkim na tematyce wypalenia zawodowego oraz zmęczenia w pracy (m.in. Marek, 2000; Sęk 2000; Misiuro, 1947; Brzezińska, 1971) lub też ograniczając analizę zmęczenia przede wszystkim do syndromu przewlekłego zmęczenia (ang. chronic fatigue syndrom) (m.in. Krawczyk, Szewczyk, 2003; Garralda, Rangel, 2004; Moss-Morris, Petrie, 2003; Creswell, Chalder, 2003; Jason, Fricano, 2000; Brown, Cox, 1999).

Kolejnym argumentem przemawiającym za podjęciem tematyki zmęczenia z perspektywy psychologii międzykulturowej jest kwestia aktualnie obserwowanych dynamicznych zmian społeczno-ekonomicznych, prowadzących – jak można przypuszczać – do wzrostu poziomu zmęczenia w wybranych sferach funkcjonowania jednostki oraz jednoczesnego jego obniżenia w innych obszarach.

Widoczne w wielu krajach europejskich (w tym również w Polsce i Czechach) przejście w fazę społeczeństwa pokapitalistycznego, rosnąca rola informacji i rynku usług w miejsce społeczeństwa typowo przemysłowego, postępujący proces globalizacji, czy też wzrost konkurencyjności oraz tempa życia (zob. Bauman, 2000; Toffler, 2000; Ritzer, 1999) mogą stanowić bezpośrednie źródło ujawniania się zmęczenia w zupełnie nowych obszarach ludzkiej aktywności.

Co więcej, postępujący proces automatyzacji życia i pracy ludzkiej przesuwa na plan dalszy kwestię zmęczenia powstającego na skutek wykonywania ciężkiej pracy fizycznej, uwypuklając psychologiczne aspekty zmęczenia związane chociażby z przeciążeniem informacyjnym, wzrastającą dynamiką zmian na rynku pracy, niestabilnością państwa itp.

W kontekście wskazanych powiązań między społeczno-ekonomicznymi uwarunkowaniami a psychologicznymi aspektami zmęczenia, przeprowadzenie analizy porównawczej polsko-czeskiej wydaje się szczególnie wartościowe ze względu na fakt, iż oba kraje należą do bloku tzw. państw postkomunistycznych, które w nieodległej przeszłości były miejscem transformacji społeczno-politycznej.

Zarówno Polska, jak i Czechy są również krajami o podobnym potencjalne gospodarczym, systemie politycznym.

Polacy i Czesi – tak różni, czy tak podobni...

Planując analizę porównawczą mieszkańców Czech i Polski w odniesieniu do wybranych wymiarów zmęczenia należy przede wszystkim wskazać ewentualne obiektywne różnice między realiami Polski i Czech. Mimo terytorialnej bliskości, podobnych doświadczeń politycznych i zazębiającej się w wielu momentach dziejowych historii, warunki życia Polaków i Czechów okazują się być w licznych aspektach rozbieżne, co starałem się udowodnić prezentując porównanie wybranych obiektywnych wskaźników (Tab. 1).

Tabela została przygotowana na podstawie jednego z najbardziej obszernych opracowań w tym zakresie, prowadzonego w sposób kompleksowy i systematyczny, mianowicie na bazie tzw. Raportu o Rozwoju Człowieka, przeprowadzonego w ramach Programów Rozwojowych Narodów Zjednoczonych (UNPD, United Nations Development Programs).

Tabela 1. Porównanie Polski i Czech w zakresie wybranych wskaźników (oprac. na podstawie danych UNPD Unitek 2005 roku – United Nations Development Programs)

Przedstawione w Tab. 1 wskaźniki odnoszą się do wybranych w sposób arbitralny kategorii porównań polsko-czeskich. Wyraźnie jednak potwierdzają tezę o istniejących różnicach w zakresie rozwoju analizowanych dwóch społeczeństw.

Niestety (dla nas Polaków) podane wskaźniki sugerują, iż mieszkańcy Czech znajdują się w zdecydowanie lepszej sytuacji zarówno pod względem wyznaczników ekonomicznych, jak również dotyczących poziomu skolaryzacji, czy też szeroko pojętych warunków bytowych.

Podstawowym wskaźnikiem wykorzystywanych przez UNDP jest wartość HDI, odnosząca się do szeroko pojętej jakości życia obywateli. Należy jednak podkreślić, że jakość tą określa się nie tylko na podstawie dochodu narodowego (jak to często czyniono we wcześniejszych opracowaniach porównawczych), ale uwzględnia się tutaj również procent obywateli, którzy ukończyli poszczególne stopnie edukacyjne.

Jak jednak zauważa M. Lewicka (2005) wskaźnik HDI jest nieco zawodny, gdyż słabo różnicuje na krańcach skali, dlatego celowo zdecydowałem się na włączenie do porównań również innych wskaźników akcentujących różnice w innych wybranych aspektach życia obywateli.

Aby jednak przedstawiona analiza porównawcza Polski i Czech była bardziej wartościowa poznawczo w kontekście podjętego tematu, chciałbym pokrótce odnieść się do wybranych podobieństw i różnić „mentalnościowych”. W tym celu warto przyjrzeć się wynikom międzynarodowych porównań, dotyczących dominujących wartości cenionych w obrębie poszczególnych społeczeństw w tym Polski oraz pozostałych krajów Europy Środkowej.

Analizę porównawczą w tym zakresie przeprowadził m.in. S. Schwarz uwzględniając w swoich badaniach zestaw dziesięciu ogólnych typów wartości: władza, osiągnięcia, hedonizm i stymulacja, samosterowność, uniwersalizm, życzliwość, tradycja, konformizm, bezpieczeństwo (1994: za: Lewicka, 2005).

Okazuje się, że zarówno w Polsce, jak i w większości krajów Środkowoeuropejskich (w tym również na terenie Czech) dominuje określony zestaw wartości odmienny od wzorców charakterystycznych dla krajów Europy Zachodniej. Jak pokazują badania Schwartza, Polacy oraz Czesi szczególnie wysoko cenią sobie wartości konserwatywne (tradycyjne) odsuwając na plan dalszy autonomię emocjonalną oraz intelektualną oraz egalitaryzm, przy czym ta tendencja jest u Polaków szczególnie widoczna (Schwartz, Bardi, 1997).

Podobne tendencje w zakresie wartości konserwatywnych pomiędzy Polską a Czechami akcentuje w swoich opracowaniach R. Inglehart, analizując dominujące wartości w blisko 60 krajach całego świata (1998; za: Lewicka, 2005). Jak stwierdza: o ile Polacy są podobni do Czechów pod względem przywiązania do wartości materialistycznych, o tyle odbiegają do większości państw środkowej Europy w zakresie cenionego autorytetu, który w przypadku Polaków jest bardziej religijny, aniżeli świecko-racjonalny.

Uogólniając, można stwierdzić, iż w zakresie cenionych wartości Polacy są w znacznej mierze podobni do Czechów, aczkolwiek podobieństwa te należy uznać raczej za umiarkowane, gdyż w przypadku wielu wymiarów Polakom zdecydowanie bliżej jest do takich państw, jak Litwa, Słowacja, Turcja, czy Białoruś, aniżeli do naszego południowego sąsiada (por. Lewicka, 2005; Skarżyńska, 2005; Weiss, 2003).

Przedstawione powyżej obszary zróżnicowania polsko-czeskiego mają w moim zamierzeniu posłużyć jako swoiste tło do analizy porównawczej Polski i Czech w zakresie wybranych psychospołecznych aspektów zjawiska zmęczenia.

Traktując zmęczenie jako stan zależny zarówno od czynników podmiotowych, jak i zewnętrznych (społeczno-ekonomicznych) należy oczekiwać zróżnicowania w zakresie intensywności i zakresu zmęczenia, co byłoby bezpośrednią konsekwencją bardziej korzystnych warunków bytowych mieszkańców Czech w porównaniu z grupą Polaków.

Co więcej, zdecydowanie niższy poziom rozwoju społeczeństwa polskiego w zakresie statusu ekonomicznego, poziomu skolaryzacji, czy też perspektyw zawodowych sugeruje, iż te właśnie obszary mogą być dla badanych Polaków kluczowym źródłem odczuwanego zmęczenia.

Procedura badawcza

W celu weryfikacji stopnia zróżnicowania poziomu zmęczenia wśród Polaków oraz Czechów przeprowadzono badania kwestionariuszowe na terenie czeskiego miasta Ołomuniec oraz w regionie kujawsko-pomorskim w 2004 roku(2).

Strukturę socjodemograficzną badanych grup przedstawiono w Tabeli 2. Jak można zauważyć pomimo widocznych różnic w zakresie liczebności badanych, rozkład analizowanych wskaźników socjodemograficznych w obu grupach porównawczych jest identyczny (płeć) lub zbliżony (miejsce zamieszkania, wiek).

Ogólnie należy stwierdzić, iż wśród badanych mieszkańców Czech znalazło się więcej osób z wyższym wykształceniem oraz mających wyższe wykształcenie.

Tabela 2. Wybrane zmienne socjodemograficzne w obrębie badanych grup mieszkańców Polski i Czech

Intensywność zmęczenia

Jednym z podstawowych wymiarów, które należało określić w omawianych badaniach porównawczych było ustalenie poziomu intensywności zmęczenia w obu grupach. Należy jednocześnie podkreślić, że pojęcie intensywności zmęczenia odnosi się do tzw. zmęczenia ogólnego (w przeciwieństwie do akcentowanego często w literaturze zmęczenia lokalnego).

M. Chabowski (2005) zwraca uwagę, że zróżnicowanie w zakresie intensywności zmęczenia może być podstawą wyróżnienia takich jego form, jak: zmęczenie utajone (nieodczuwalne bezpośrednio przez jednostkę), zmęczenie umiarkowane (odnoszące się do występującego przejściowo stanu dyskomfortu, który jednak nie narusza w sposób istotny dobrostanu jednostki) oraz wreszcie przemęczenie (związane z całkowitym wycieńczeniem organizmu, prowadzącym do wyczerpania potencjału jednostki utrudniającego dalsze jej optymalne funkcjonowanie).

Powyższy podział jest wartościowy poznawczo w sensie teoretycznym, aczkolwiek pojawia się kwestia problemowa, dotycząca chociażby trafnego i właściwego ustalenia granicy pomiędzy poszczególnymi jakościowo odmiennymi formami zmęczenia.

W związku z tym w przeprowadzonych badaniach koncentrowano się przede wszystkim na ilościowych różnicach intensywności zmęczenia, określając je za pomocą wymiarów: częstości odczuwanego zmęczenia na przestrzeni ostatniego miesiąca, poziomu zmęczenia na przestrzeni dnia oraz stopnia dezorganizacji codziennej aktywności człowieka wynikającej z odczuwanego zmęczenia (3).

Porównanie procentowego rozkładu intensywności zmęczenia w grupach mieszkańców Polski i Czech przedstawiono w Tabeli 3. Uwagę zwraca zbliżony poziom w zakresie intensywności zmęczenia wśród badanych. Warto zauważyć, że zarówno Polacy, jak i Czesi zmęczenie odczuwają stosunkowo rzadko i z reguły pojawia się ono dopiero w godzinach popołudniowych ogólnie nie dezorganizując aktywności życiowej jednostki.

Dokonując porównania średnich wartości intensywności zmęczenia w zakresie trzech podanych wymiarów okazuje się, że istotna statystycznie (p<0.05) jest jedynie różnica w częstości odczuwanego zmęczenia. Mieszkańcy Czech deklarowali średnio wyższą częstość subiektywnie odczuwanego zmęczenia, co może wynikać z faktu większego udziału osób po 30 roku życia w grupie czeskiej.

Tabela 3. Porównanie różnic poszczególnych wymiarów składających się na wymiar intensywności zmęczenia w badanych grupach mieszkańców Polski i Czech.

Zakres zmęczenia

Pomimo wyraźnych podobieństw w zakresie intensywności odczuwanego zmęczenia w badanych grupach chciałbym w tym miejscu powrócić jednak do kwestii tego, w jakim stopniu zaprezentowane różnice w zakresie obiektywnych wskaźników społeczno-ekonomicznych mają przełożenie na inne odczuwanie zmęczenia lub też jego zakres.

Skoro poziom intensywności zmęczenia okazuje się zbliżony w obu grupach należy odpowiedzieć na pytanie, w jakim stopniu poszczególne sfery życia obu społeczeństw modyfikują prawdopodobieństwo wystąpienia poszczególnych przejawów zmęczenia.

Czy rzeczywiście zdecydowanie bardziej korzystne obiektywne wyniki rozwoju społeczno-ekonomicznego mieszkańców Czech prowadzą do tego, że określone czynniki (np. warunki bytowe, niestabilność państwa itp.) w znikomym stopniu stają się źródłem deklarowanego zmęczenia?

Powyższy problem zweryfikowano przy zastosowaniu specjalnie skonstruowanego kwestionariusza zawierającego kilkanaście przykładowych i najbardziej typowych przejawów zmęczenia (np. ograniczenie aktywności życiowej, ograniczenie kontaktów towarzyskich, unikanie zadań wymagających aktywności poznawczej jednostki).

Badanych proszono o określenie tego, na ile każdy z podanych przejawów zmęczenia powodowany jest przez podane sześć potencjalnych źródeł zmęczenia (problemy rodzinne, sytuacja w pracy, niestabilność państwa, stan zdrowia, wiek życia, warunki bytowe).

Badani określali wpływ poszczególnych obszarów na deklarowany poziom zmęczenia posługując się skalą od 0 do 4 (0-nigdy nie wywołuje tego przejawu zmęczenia; 1-rzadko jest to źródło wystąpienia tego przejawu zmęczenia; 2-często jest to źródło wystąpienia tego przejawu zmęczenia; 4- bez przerwy jest to źródło występowania tego przejawu zmęczenia).

Na wykresie 1. przedstawiono średni poziom deklarowanego wpływu poszczególnych obszarów życia mieszkańców Czech i Polski na ujawnianie się poszczególnych przejawów zmęczenia.

Uwagę zwraca fakt, że cztery spośród sześciu potencjalnych źródeł zmęczenia wskazywane były przez Polaków zdecydowanie częściej. Należy jednocześnie podkreślić, że spośród podanych różnic trzy okazały się istotne statystycznie, mianowicie różnice dotyczące wpływu niestabilności państwa (p<0,001); stanu zdrowia (p<0,05) oraz warunków bytowych (p<0.000) (obliczono za pomocą testu T-studenta dla grup niezależnych).

Wykres 1. Deklarowane znaczenie wybranych czynników jako źródeł zmęczenia (1-problemy rodzinne; 2-sytuacja w pracy; 3-niestabilność państwa; 4-stan zdrowia; 5-wiek życia; 6-warunki bytowe).

Grupa badanych mieszkańców Czech w istotnie mniejszym stopniu jako źródła zmęczenia wskazuje niestabilność państwa oraz warunki bytowe. Stanowi to swoiste potwierdzenie faktu, iż niższa pozycja Polski w zakresie wskazanych wcześniej wymiarów, takich jak HDI, wskaźnik Giniego itp. znajduje odzwierciedlenie w subiektywnie odczuwanym wpływie wybranych obszarów życia społecznego na występowanie określonych przejawów zmęczenia.

Szczególnie widoczne jest to w przypadku warunków bytowych jako przyczyny odczuwanego zmęczenia. Tak znaczna rozbieżność sugeruje, iż Polacy spostrzegają swoje warunki bytowe zdecydowanie gorzej w porównaniu z sąsiadami zza południowej granicy(4)

Należy jednocześnie podkreślić, iż zarówno w grupie mieszkańców Polski, jak również Czech najsilniejszym źródłem deklarowanego zmęczenia okazała się szeroko pojęta sytuacja w pracy oraz sytuacja rodzinna. Ponadto warto zwrócić uwagę, że stosunkowo rzadko osoby badane jako źródło określonych przejawów zmęczenia wskazywały swój wiek życia, co można tłumaczyć przede wszystkim jako rezultat faktu, iż wśród osób badanych przeważały osoby poniżej 30 roku życia.

Podsumowanie

Zasadniczym celem niniejszego artykułu było określenie stopnia podobieństwa lub ewentualnych różnic pomiędzy mieszkańcami Czech i Polski w odniesieniu do zjawiska zmęczenia. Przeprowadzone badania pokazały, że ogólna intensywność doświadczanego zmęczenia jest zbliżona w obu porównywanych grupach.

Jednakże bardziej dokładna analiza, zmierzająca do ustalenia subiektywnie spostrzeganych źródeł zmęczenia potwierdziła istnienie istotnych różnic. Co więcej, rozbieżności te są dosyć logicznym odzwierciedleniem zróżnicowania obiektywnych wskaźników omawianych w niniejszym artykule.

Przeprowadzone badania powinny w moim przekonaniu stanowić punkt wyjścia do dalszej bardziej pogłębionej analizy nad zjawiskiem zmęczenia z perspektywy międzykulturowej oraz wyznaczają nowe kierunki badań w obrębie społecznej psychologii.

Przede wszystkim, kontynuacja wyżej omówionych badań powinna zmierzać do dokładnego określenia tych elementów, które są czynnikiem istotnie różnicującym badanych obu państw. Zastosowane w kwestionariuszu określenie „warunki bytowe”, czy też pojęcie „niestabilność państwa” wydają się być bardzo ogólne i trudno ocenić, które wymiary wchodzące w skład każdego z nich stanowią główny czynnik generujący subiektywnie odczuwany stan zmęczenia.

W tym kontekście wartościowe byłoby uzupełnienie przedstawionych badań kwestionariuszowych badaniami jakościowymi.

Ponadto, przedstawione powyżej wyniki badań potwierdzają decydującą rolę środowiska pracy i rodzinnego jako sfer generujących stan zmęczenia. Jest to wynik zgodny z pewną zdroworozsądkową wiedzą, aczkolwiek powinien stanowić swoisty impuls do podjęcia pewnych konkretnych działań lub tworzenia określonych programów upowszechniających optymalne „zarządzanie sobą”, regulujące poziom zmęczenia odpowiednio do przebiegu aktywności zawodowej.

Wskazując na konsekwencje praktyczne i teoretyczne przeprowadzonych badań należy pamiętać o tym, że przeprowadzone badania cechują się stosunkowo niskim poziomem trafności ekologicznej zaś ich wyniki mogą być uogólniane na stosunkowo niewielką część obu społeczeństw, co również należałoby poprawić w trakcie dalszych badań nad zagadnieniem zmęczenia.

(1) Lévy-Bruhl sugerował, że mimo, iż cała psychologiczno-fizjologiczna płaszczyzna odbioru informacji występuje zarówno u ludów pierwotnych, jak i cywilizowanych, to jednak tych pierwszych wytwór postrzegania rzeczywistości zostaje poddany modyfikującym wpływom wyobrażeń zbiorowych (Lévy-Bruhl, 1992) Wprowadzone przez Levy-Bruhla, pojęcie myślenie prelogicznego wydaj się nie do końca właściwe ze względu na sugestie nielogiczności takiej formy przetwarzani informacji (zob. Jahoda, 1971).

(2) Badania na grupie czeskiej prowadzone były przez członków Studenckiego Koła Naukowego Psychologii Społecznej, działającego przy Instytucie Psychologii UKW w trakcie obozu naukowego w Ołomuńcu. Obóz oraz badania odbywały się pod kierownictwem prof. dra hab. Stanisława Kowalika, wieloletniego opiekuna Koła, pomysłodawcy tego przedsięwzięcia oraz autora narzędzi pomiarowych.

(3) Oczywiście należy zauważyć, iż określanie poziomu i intensywności zmęczenia na podstawie badań kwestionariuszowych naraża nas na niebezpieczeństwo subiektywnego „przeceniania” lub „niedoceniania” zmęczenia ze strony respondentów. Jednakże zastosowanie obiektywnych wskaźników przede wszystkim o charakterze fizjologicznym było niemożliwe ze względów technicznych.

(4) Różnica ta wydaje się wręcz nieadekwatna wobec rozbieżności w zakresie przedstawionych wskaźników, co być może należy powiązać z pewną kulturą narzekania charakterystyczną dla Polaków (por. Wojciszke, Baryła, 2005; Doliński, 2005)

Niniejszy tekst opublikowany został pod tym samym tytułem w książce: Kijak, A. Froelich (red.)(2006), Dialog o wybranych problemach współczesnego świata, Bydgoszcz: KPSW

{rdaddphp file=moje_php/autorzy/rkoc.html}

Literatura

• Alansari, B.M. (2005). Relationship between depresion and ankiety among undergraduate students in eighteen arab countries: a cross-cultural study. Social Behaviour and Personality. 33, 503-512.


• Bauman, Z. (2000). Globalizacja. Warszawa: PIW.


• Boski, P. (1999). Humanizm w kulturze i mentalności Polaków. W: B. Wojciszke, M. Jarymowicz (red.), Psychologia rozumienia zjawisk społecznych, Warszawa-Łódź: Wydawnictwo Naukowe PWN.


• Berry, J. (1984). Toward an uniwersal psychology of cognitive competence. International Journal of Psychology, 19, 335-361.


• Berry, J. (1989). Imposed etics-emics – derived etics: The operationalization of a compelling idea. International Journal of Psychology. 24, 721-735.


• Berry, J. (2000). Cross-cultural psychology. A symbiosis of cultural and comparative approaches. Asian Journal of Social Psychology, 3, 197-205.


• Brislin, R. (1983). Cross-cultural research in psychology. Annual Review of Psychology, 34. 363-400.


• Brown, S., Cox, D. (1999). Supporting Pupils with Chronic Fatigue Syndrome. Educational Psychology in Practice, Vol. 15 Issue 3, p183, 7p.


• Brzezińska, Z. (1971). Zmęczenie, przerwy w pracy, monotonia. W: J. Okoń (red.), Psychologia przemysłowa. (s.384-435). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.


• Chabowski, M. (2005). Zmęczenie jako kategoria definicyjna w badaniach psychologicznych. W: R. Koc, Ł. Mazur (red.). Zmęczenie – psychospołeczny punkt widzenia. Bydgoszcz: Wydawnictwo Koła Naukowego Psychologii Społecznej.


• Creswell, C., Chalder, T. (2003). The relationship between illness attributions and attributional style in Chronic Fatigue Syndrome. British Journal of Clinical Psychology, Vol. 42 Issue 1, p101, 4p.


• Doliński, D. (2005). O tym, co pozytywnego może wyniknąć z narzekania. W: M. Drogosz (red.). Jak Polacy przegrywają. Jak Polacy wygrywają. Gdańsk: GWP.


• Eysenck, S.B., Abel-Khalek, A.M. (1989). A cross-cultural study of personality: Egyptian and English children. International Journal of Psychology, 24, 1-11.


• Faucheux, C. (1976). Cross-cultural research in experimental social psychology. European Journal of Social Psychology. 6, 269-322.


• Garralda, M., Rangel, L. (2004). Impairment and coping in children and adolescents with chronic fatigue syndrome: a comparative study with other paediatric disorders. Journal of Child Psychology & Psychiatry & Allied Disciplines. Vol. 45 Issue 3, p543-552.


• Goodwin, R., Pang Yew Soon A. (2001). Self-monitoring and relationship adjustment: A cross-cultural analysis. The Journal of Social Psychology. 134, 35-39.


• Hill, O., Block, R., Buggie, S. (2000), Culture and Beliefs About Time: Comparisons Among Black Americans, Black Africans, and White Americans, The Journal of Psychology, 134, 443-457.


• Jahoda, G. (1971). Psychologia przesądu, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.


• Jason, L., Fricano, G. (2000). Chronic Fatigue Syndrome: An Examination of the Phases. Journal of Clinical Psychology, Vol. 56, p1497-1508.


• Jethon, Z. (1977). Zmęczenie jako problem współczesnej cywilizacji. Warszawa: PZWL.


• Kim, H. S., Markus (1999). Cultural difference in norms about norms, Journal of Personality and Social Psychology, 77, 785-800.


• Knapp, P. Seagrim, G. (1981). Visual memory in Australian aboriginal children and children of European descent. International Journal of Psychology. 16. 213-231.


• Koc, R. Mazur, Ł. (red.) (2005). Zmęczenie – psychospołeczny punkt widzenia. Bydgoszcz: Wydawnictwo Koła Naukowego Psychologii Społecznej.


• Krawczyk, A., Szewczyk, L. (2003). Psychofizjologiczne mechanizmy zespołu przewlekłego zmęczenia. Psychiatria i psychologia kliniczna. 3, 1.


• Lewicka, M. (2005). „Polacy są wielkim I dumnym narodem”, czyli nasz portret (wielce) zróżnicowany. W: M. Drogosz (red.). Jak Polacy przegrywają. Jak Polacy wygrywają. Gdańsk: GWP.


• Lewin, K. (1943). Cultural reconstruction. In K. Lewin. Resolving Social Conflict. New York: Harper and Row.


• Lévy-Bruhl, L. (1992), Czynności umysłowe w społeczeństwach pierwotnych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.


• Li, J., Karakowsky, L. (2001). Do We See Eye-to-Eye? Implications of Cultural Difference for Cross-Cultural Management Research and Practice, The Journal of Psychology, 135, 501-515.


• Lipset, S.M. (1995). Homo politicus. Społeczne podstawy polityki. Warszawa: PWN.


• Manetti, L., Pierro, A.i in., (2002). A cross-cultural study of the Need for Cognitive Closure Scale: Comparing its structure in Croatia, Italy, USA and The Netherlands. British Journal of Social Psychology, 41, 139-165.


• Marek, T. (2000). Stres i zmęczenie psychiczne w pracy. Czasopismo Psychologiczne. Tom 6, 1-2.


• Misiuro, W. (1947). Znużenie. O fizjologicznych podstawach racjonalizacji pracy. Warszawa: Wyd. “Książka”


• Moss-Morris, R., Petrie, K. (2003). Experimental evidence for interpretive but not attention biases towards somatic information in patients with chronic fatigue syndrome. British Journal of Health Psychology. Vol. 8, p195, 14p.


• Peng, K., Nisbett, R. (1999). Culture, Dialectics, and Reasoning About Contradiction, American Psychologist, 54, 741-754.


• Ratner, C. Hui, L. (2003). Theoretical and methodogical problems in cross-cultural psychology. Journal for the Theory of Social Behavior, 67-94.


• Ritzer, G. (1999). McDonaldyzacja społeczeństwa. Warszawa: Muza.


• Schwartz, S.H., Bardi, A. (1997). Influence of adaptation to comunist rule on value priorities in Eastern Europe. Political Psychology, 18, 385-410.


• Sęk, H. (2000). Wypalenie zawodowe: przyczyny, mechanizmy, zapobieganie. Warszawa: PWN.


• Skarżyńska, K. (2005). Czy jesteśmy prorozwojowi? Wartości i przekonania ludzi a dobrobyt i demokratyzacja kraju. W: M. Drogosz (red.). Jak Polacy przegrywają. Jak Polacy wygrywają. Gdańsk: GWP.


• Subbotsky, E., Quinteros, G. (2002). Do cultural factors affect causal beliefs? Rational and magic thinking in Britain and Mexico, British Journal of Psychology, 93, 519-543.


• Toffler, A. (2000). Szok przyszłości. Warszawa: Zysk i S-ka.


• Weiss, H. (2003). A cross-national comparison of Nationalism in Austria, the Czech and Slovac Republics, Hungary and Poland. Political Psychology, 24, 377-401.


• Wojciszke, B., Baryła, W. (2005). Kultura narzekania, czyli o psychicznych pułapkach ekspresji niezadowolenia. W: M. Drogosz (red.). Jak Polacy przegrywają. Jak Polacy wygrywają. Gdańsk: GWP.

Bądź na bieżąco! Zapisz się na nasz newsletter! (dodatkowo otrzymasz eBooka "Iluzje codzienności")

e-mail: