Obnażone kłamstwa

Szczegóły: Utworzono: 27 listopada 2013; Paul Ekman

Nie wszystkie zostają obnażone. „Nie mogę teraz rozmawiać, bo właśnie wychodzę”, „Uwielbiam Twoją nową sukienkę”, „Wspaniały wieczór, dziękuję za zaproszenie”, „Przepraszam, nie mogliśmy znaleźć opiekunki”. Te i wiele innych kłamstw z życia codziennego pozostaje niewykrytych, ponieważ ich odbiorcy chcą być zwodzeni.

Byłoby bardzo nieuprzejmym, gdyby zamiast tego usłyszeli: „Nie chcę z Tobą rozmawiać teraz ani nigdy”, „Sukienka jest zupełnie niestosowna dla osoby w Twoim wieku, a kolor jest paskudny”, „Jedzenie było ohydne, że już o towarzystwie nie wspomnę”, „Nie chcę zmarnować sobie kolejnego wieczoru”. Równie niestosownym zachowaniem byłoby takie, w którym odbiorca kłamstw - zamiast prawdziwych impresji, chciał ich dochodzić i dociekałby, dlaczego dana osoba go zwodzi.

Kolejnym powodem, dla którego tak trywialne kłamstwa przechodzą, jest ich niski koszt. Kłamca nie spodziewa się dochodzenia zasadności swojej wymówki, nie obawia się, że zostanie zdemaskowany. Jeśli w przyszłości odbiorca zorientowałby się, że został okłamany, a to, co usłyszał, to wymówka lub pochlebstwo, przyjąłby to ze spokojem. Nic wielkiego się w końcu nie wydarzyło.

Wiele kłamstw – czy to trywialnych, czy znacznie bardziej poważnych, wykrywanych jest nie na podstawie tego, co mówił kłamca, albo w jaki sposób się wypowiadał, ale z innych źródeł, niezależnych od samego kłamcy. Np. jakiś świadek dostrzegł dowód, który podważa kłamstwo, jak choćby szminka na kołnierzyku. Dopiero kiedy kłamstwo jest dużego kalibru, tj. gdy korzyść z kłamania podobnie jak koszt za zdemaskowanie kłamstwa są wysokie, pojawia się szansa na to, że zachowanie kłamcy zdradzi jego prawdziwe intencje.

Kłamstwa odnośnie silnych emocji odczuwanych tu i teraz są jednocześnie najtrudniejsze do zakończenia się sukcesem. Nie ma znaczenia, która z emocji jest tłumiona: złość, strach, wstręt, pogarda, podekscytowanie, zadowolenie, smutek czy zaskoczenie. Każda z nich generuje niezależne od naszej woli zmiany w ekspresji emocjonalnej: mimice, głosie i posturze ciała. Większość z nas nie potrafi ukryć wszystkich oznak emocji, zwłaszcza gdy te są silne. Ekspresja emocjonalna – usilna próba zakamuflowania każdego sygnału, który może ją obnażyć, interferuje z naszą zdolnością mówienia spójnie i przekonywająco, przez co wypowiadane słowa także mogą obnażyć kłamstwo.

Odkąd zarówno oznaki strachu kłamcy, obawiającego się przyłapania oraz osoby prawdomównej, która obawia się, że jej nikt nie uwierzy, są takie same, wskaźniki te są znacznie mniej użyteczne. Chyba że istnieją przesłanki ku temu, że tylko osoba kłamiąca będzie odczuwać strach.

Strach rośnie silniej, im większa jest nagroda za to, że nie zostanie wykryty, a także im surowsza jest kara za ukrywanie go. Osoba prawdomówna, która obawia się, iż zostanie uznana za kłamcę, także bardziej się boi wówczas, gdy kara za konsekwencje takiej pomyłki ze strony osób trzecich jest surowa.

Sukcesy w kłamaniu w przeszłości w różnych przypadkach – od licznych szlabanów, ale bez udowodnienia winy, wielu nawet niepodejrzewanych sytuacji i afer, nieprzyłapania na gorącym uczynku np. podczas zażywania narkotyków, podnosi pewność swoich umiejętności kłamania, tak jak podejrzliwość budzi lęk. Ponadto kłamca, który ma czas na przygotowanie i przemyślenie swojego kłamstwa, także będzie się mniej obawiał, że zostanie przyłapany.

Scott Peterson pokazywał wiele razy ekspresję strachu podczas przesłuchania wstępnego na policji. Jego żona Laci, która była w ósmym miesiącu ciąży, zaginęła w grudniu 2004 roku. W wigilię. Kiedy zmienił swoje zeznania odnośnie tego, gdzie był, kiedy zniknęła, a także kiedy jego dziewczyna - masażystka, powiedziała policji, że Laci zniknęła już na dwa tygodnie przed rzekomym zaginięciem, policja nabrała podejrzeń. Emerytowany funkcjonariusz i ja przeglądaliśmy taśmę video z jego przesłuchania na prośbę lokalnej policji. Nie znaliśmy wówczas historii jego nowej dziewczyny. Peterson okazał wiele mikroekspresji strachu i nie tylko. Musieliśmy ocenić, na ile to nie był strach niewinnego męża przed zostaniem uznanym za winnego. W obliczu tak licznych przecieków nie mieliśmy jednak wątpliwości, że to on jest mordercą. Opiszę pozostałe oznaki, które go zdradziły, w kolejnych moich artykułach dla Polskiego Portalu Psychologii Społecznej. Peterson został skazany na śmierć i złożył apelację. Utrzymuje, że jest niewinny.

Wiele kłamstw dotyczy emocji, które nie są przeżywane odnośnie aktualnych wydarzeń. Znacznie bardziej wiążą się one z poprzednimi wydarzeniami, planami na przyszłość, aktualnymi myślami, postawami czy wartościami. Jeżeli odkrycie kłamstwa może skutkować karą, to wówczas kłamca będzie odczuwał emocje odnośnie zaangażowania się w kłamstwa. Te uczucia przerodzą się w zachowania, które go zdradzą. Kłamca może czuć się smutny, zły, zniesmaczony z powodu zaangażowania się w kłamstwo, a ślady tych emocji mogą „wyciec”. Trzy pozostałe emocje spośród sześciu podstawowych są najczęściej odczuwane podczas wikłania się w poważne kłamstwo.

Swoim studentom podczas eksperymentu, w którym mieli możliwość wzięcia pewnej sumy pieniędzy i skłamania, że tego nie zrobili, oraz nie wzięcia ich i deklarowania niewinności, pokazałem moją książkę i powiedziałem: „Napisałem tę książkę. Jeśli kłamiesz, to Cię przyłapię, ale jeśli mówisz prawdę, to będę o tym wiedział”. Takie zabiegi zwiększają strach przed byciem przyłapanym, jednocześnie obniżając lęk przed błędnym posądzeniem o kłamstwo. Skuteczne stosowanie tej strategii pomaga eliminować błędy w dochodzeniu do prawdy. Same emocje nie kłamią, jednak ich interpretacja wymaga dużej dozy ostrożności.

Autor: Paul Ekman

Emerytowany profesor Uniwersytetu Kalifornijskiego w San Francisco, odkrywca 6 emocji uniwersalnych, światowy ekspert w dziedzinie kłamstwa, twórca narzędzi i programów do ćwiczenia umiejętności emocjonalnych, konsultant FBI, policji oraz sił specjalnych, autor 14 książek, pierwowzór postaci dra Cala Lightmana z serialowego hitu "Magia kłamstwa" (Lie to me).