Ewolucyjna psychologia religii

Szczegóły: Utworzono: 25 lipca 2013; Steven Pinker

Czy posiadamy Gen Boga lub Moduł Boga? Chciałbym rozpocząć tym pytaniem swoje spostrzeżenia dotyczące aspektu, który był poruszany niemal dziesięć lat temu w czasopiśmie Time: „Gen Boga: Czy bóstwa zmuszają nas do poszukiwania istoty wyższej?” (org.: „The God Gene: Does our deity compel us to seek a higher power?” - przyp. tłum.).

Możecie mi wierzyć lub nie, ale niektórzy naukowcy twierdzą, że odpowiedź na to pytanie jest twierdząca. Wiele lat przed tym artykułem pojawiały się postulaty mówiące, że ludzki mózg wyposażony jest w moduł boga – podsystem mózgu, który został ukształtowany w toku ewolucji, powodujący w nas wierzenia religijne. Moduł ten miał wpływać na intensywność przeżyć religijnych. Chciałbym odnieść się do tez postulowanych wówczas, jak również w przywołanym artykule Timesa.

Z pewnością istnieje fenomen, który wymaga wyjaśnienia. Tym fenomenem są wierzenia religijne. Etnografowie twierdzą, że religia jest uniwersalnym zjawiskiem gatunku homo-sapiens. We wszystkich kulturach ludzie wierzą w nieśmiertelną duszę, w to, że rytuały mogą zmienić fizyczny świat, i podzielają przekonanie, iż choroby i nieszczęścia są wywoływane oraz łagodzone przez różnorodne, niewidzialne duchy, świętych, demony, diabły, Jezusa czy rozmaite bóstwa.

Możesz zapytać – czy wszystkie kultury podzielają takie przekonania? Tak, wszystkie. Choć w wielu z nich przybierają one inne postaci, odmienne rytuały. Podam jako przykład współczesne Stany Zjednoczone. Statystyki mówią o tym, że 25% Amerykanów wierzy w wiedźmy, 50% w duchy, 50% w diabła, 50% w to, że Księgę Rodzaju należy interpretować dosłownie, 69% w anioły, 87% w to, że Jezus zmartwychwstał, a 96% wierzy w boga.

Co jest zatem grane? Wielu osobom wydaje się, że ludzki umysł jest doskonale zorganizowany i zaprojektowany. Nawet nie, że dosłownie zaprojektowany, co może sugerować istnienie jakiegoś nadprzyrodzonego inżyniera, ale że posiada znamiona doskonale zaprojektowanego tworu w sensie biologicznym. Dzięki temu potrafimy mówić, widzieć, chodzić, rozumieć i osiągać cele znacznie lepiej i szybciej niż jakikolwiek robot czy komputer (o ile nie musimy liczyć w pamięci do sześciu miejsc po przecinku). Czynności te są zbyt trudne do wykonania dla dotychczasowych wytworów ludzkiej myśli technicznej, tymczasem pięcioletnie dziecko wykona je praktycznie bez większego wysiłku. Wyjaśnieniem znamion inżynierii w świecie natury jest darwinowska teoria doboru naturalnego. To jedyna do tej pory teoria, która wyjaśnia zaprojektowanie naszego umysłu na drodze przypadku.

A skoro mowa była o ewolucji, to rodzi się pytanie – w jaki sposób tworzy się silna skłonność u człowieka do tego, żeby ewoluowały w nim irracjonalne wierzenia? Mencken powiedział, że najbardziej powszechną kwestią u ludzi i najbardziej reprezentatywną dla naszego gatunku jest obsesyjna wiara w kompletne bzdury. Wyjaśnienie, dlaczego tak miałoby się dziać, stanowi nadal zagadkę dla psychologów.

Jest jeden powód, dla którego wiara religijna mogłaby stanowić adaptację. Wiele naszych mechanizmów działania stanowi adaptację w stosunku do otaczającego nas w przeszłości świata. Posiadamy percepcję głębi, ponieważ otaczająca nas rzeczywistość obiektywnie istnieje w trójwymiarze. Od urodzenia posiadamy lęk przed wężami, ponieważ na świecie występują węże i są jadowite. Być może więc istnieje istota obdarzająca nas uwagą, niewidzialna, cudotwórcza, nagradzająca i posiadamy wbudowany moduł w mózgu do komunikacji z nią. Jako naukowiec wolę patrzeć na świat przez pryzmat sprawdzalnych hipotez, a ta z pewnością do takich należy. Cuda powinny być obserwowalne często i powszechnie, sukces w życiu proporcjonalny do postępków moralnych, a cierpienie do grzechu. Nie znam nikogo, kto podjąłby się przeprowadzenia takich badań, ale sądzę, że istnieją powody, dla których możemy powiedzieć, iż te hipotezy nigdy nie zostały i nie zostaną potwierdzone. Jest takie żydowskie powiedzenie: „Gdyby Bóg żył na ziemi, to ludzie powybijaliby mu szyby”.

Istnieją inne, bardziej fortunne wyjaśnienia religijności jako adaptacji biologicznej. Pomimo jednak, że jestem znacznie większym zwolennikiem teorii darwinowskich niż większość mojego środowiska, nie przekonuje mnie żadna z nich.

Pierwsza mówi o tym, że religia zapewnia spokój i komfort. Koncepcja dobrego pasterza, uniwersalny plan, życie po śmierci, ma koić ból i cierpienie bycia człowiekiem. Te kojące i krzepiące myśli mają sprawić, że poczujemy się lepiej. Jest w tym oczywiście ziarno prawdy, ale nie jest to prawowite wyjaśnienie w duchu koncepcji adaptacji biologicznej. Zadaje ono bowiem kolejne, nawet ważniejsze pytanie – dlaczego umysł miałby odnajdować pociechę w przekonaniach i wierzeniach, które są fałszywe. Mówienie, że coś jest czymś, nie powoduje, że tak właśnie jest i nie istnieje powód, dla którego myślenie w ten sposób miałoby zapewniać nam komfort, podczas gdy mamy powody, by wierzyć, że tak nie jest. Gdy zamarzasz, to że ktoś tobie powie, iż czujesz gorąc, niewiele pomoże. Jeśli znajdujesz się w obliczu zagrożenia ze strony niebezpiecznego zwierzęcia, to wmawianie sobie, iż jest to tylko mały królik, niezbyt pozwala na opanowanie lęku, a już na pewno nie prowadzi do adekwatnej reakcji. Konkludując – nie dajemy się tak łatwo wprowadzać w pole. Nasuwa się więc pytanie – dlaczego miałoby być inaczej w kwestii religii?

Druga próba wyjaśnienia religijności mówi o tym, że wiara przybliża ludzi i tworzy wspólnoty. We wspomnianym wcześniej numerze magazynu Times genetyk Dean Hamer, którego książka Gen Boga („The God Gene” - przyp. Tłum.) była inspiracją do okładki, właśnie w ten sposób tłumaczy religijność. Ponownie sądzę, że mamy tutaj do czynienia ze zrębami prawdy. Wiara w boga z pewnością przyczynia się do tworzenia wspólnot. Jednak i tutaj próżno szukać odpowiedzi na pytanie: dlaczego miałoby to być wyjaśnienie jej istnienia? Dlaczego jeśli miałby istnieć wspólny, ewolucyjny cel, który przybliżałby ludzi do siebie w obliczu zagrożenia gatunku, miałaby to być wiara w duchy i przekonanie, że rytuały przyczynią się do lepszej przyszłości? Dlaczego miałyby nie wystarczyć emocje, takie jak zaufanie czy lojalność lub przyjaźń i solidarność? Nie istnieje żaden rozsądny powód, dla którego wiara w duszę lub rytuały religijne byłyby rozwiązaniem potrzeby tworzenia się grup i społeczności.

Trzecim – równie bezzasadnym – punktem widzenia jest przekonanie, że religia jest źródłem wyższych potrzeb etycznych. Wszelkie pisma religijne, które powstały tysiące lat temu i są aktualne po dziś dzień, są swoistymi przewodnikami po świecie, w którym występuje przemoc, gwałty, zabójstwa i zniszczenie. Sankcjonują i uzasadniają te czyny jako czcigodne, gdy ktoś dopuści się pogwałcenia narzuconych przez nie reguł. Biblia, w przeciwieństwie do tego, w co wierzy większość Amerykanów, jest daleka od najwyższych standardów moralnych. Religie dały nam ukamienowania, palenia na stosie, krucjaty, inkwizycje, dżihady, bombowych samobójców, a także matki, które topią swoich synów, żeby ci mogli być szczęśliwi w niebie.

Żeby zrozumieć źródła moralności, nie potrzebujemy do tego religii. Psychologowie zidentyfikowali uniwersalne składniki moralności takie jak: miłość, współczucie, szczodrość, poczucie winy, wstyd czy poczucie słuszności. Potrzeba wierzenia w anioły i duchy nie ma z tym nic wspólnego. A filozofowie moralności tacy jak Peter Singer, który szczegółowo bada koncept moralności, udowadnia, że jest ona wpisana w interes zarówno własny, jak innych. Ludzkie systemy moralne uchwyciły w jakiś sposób przenikające się wzajemnie interesy jednostki i ogółu, tworząc poczucie bycia „jednym pośród wielu”. To poczucie kształtuje „złotą zasadę”, imperatyw kategoryczny. Ludzkopodobne bóstwa uosabiające sprawiedliwość nie są najlepszym wyjaśnieniem (o ile jakimkolwiek) moralności.

Żeby odpowiedzieć na pytanie, dlaczego Homo-sapiens jest tak podatny na wierzenie religijne, najpierw należy rozróżnić kwestie, które są adaptacjami w rozumieniu darwinowskiej selekcji naturalnej od kwestii, które stanowią produkty tychże adaptacji. Przykładowo: Dlaczego nasza krew jest czerwona? Czy istnieje jakaś adaptacyjna funkcja koloru krwi np. kamuflażowa, dzięki czemu nie można by było nas, gdy zostalibyśmy zranieni, namierzyć jesienią, gdzie na ziemi pełno czerwonych liści? Cóż, brzmi absurdalnie i takie jest w istocie. Nie potrzebujemy żadnego innego wyjaśnienia adaptacyjnego koloru krwi. Wyjaśnienie, dlaczego krew jest czerwona, polega na tym, że adaptacyjnym jest posiadanie molekuł w organizmie, które są w stanie transportować tlen – głównie hemoglobinę. Hemoglobina staje się czerwona przede wszystkim, gdy jest utleniona. A zatem kolor naszej krwi jest wypadkową/produktem funkcji chemicznych związanych z transportowaniem tlenu. Kolor sam w sobie nie stanowił żadnej adaptacji.

Rozróżnienie pomiędzy adaptacją a jej produktem polega na ustaleniu, czy dana cecha jest do pewnego stopnia wrodzona i występująca we wszystkich społeczeństwach w obrębie naszego gatunku. Takie odniesienie pomaga wyeliminować z kręgu biologicznych adaptacji np. czytanie. Dzieci nie czytają spontanicznie, dopóki ktoś ich tego nie nauczy. W przeciwieństwie do posługiwania się językiem, ponieważ ten przyswajany jest samoistnie, spontanicznie u wszystkich normalnych dzieci, we wszystkich społeczeństwach. Nie wymaga on świadomego wysiłku.

Drugim istotnym kryterium jest ustalenie, czy dana cecha pozwoliła naszym przodkom przeżyć i rozmnożyć się w ich środowisku, które dla nas może być zupełnie obce współcześnie. W takim, w którym spędzili oni wiele swojej ewolucyjnej historii. Takim środowiskiem dla naszych przodków był styl życia oparty na zbieractwie i łowiectwie. Doprowadził on do stworzenia współczesnej cywilizacji, przez wiele stuleci opartej głównie o gospodarkę agrarną, która nadal odgrywa jedną z wiodących ról na świecie.

W końcu – powinna powstać wyraźna funkcja, która daje przewagę i przejawia pewne doraźne konsekwencje potencjalnej adaptacji. Prawa fizyki, chemii czy inżynierii powinny zostać wykorzystane w taki sposób, aby były one użyteczne. Owa użyteczność nie może być wynaleziona ad-hoc. Jeśli jest inaczej, to nie posiadasz ewolucyjnego rozwiązania danej kwestii, a jedynie zgrabnie opowiedzianą bajeczkę. Żeby oddzielić ziarno od plew, należy uzasadnić w sposób niezależny użyteczność danej cechy. Posłużmy się takim oto przykładem: dzięki geometrii projekcyjnej można wykazać, że poprzez połączenie obrazów z dwóch kamer, możliwe jest obliczenie głębi obiektu na podstawie różnicy rzutów. W ten sposób można by było obdarzyć robota widzeniem stereoskopowym, gdybyśmy chcieli takiego skonstruować. Ludzie i inne naczelne posiadają dokładnie podobny mechanizm określania głębi widzianych obiektów. To podobieństwo jest powodem, dla którego posiadamy dobry argument do wysnucia tezy o tym, że widzenie stereoskopowe stanowi adaptację.

Tak jak w przypadku strachu przed wężami. We wszystkich cywilizacjach ludzie posiadają wyostrzoną uwagę na węże. Widziane w laboratorium, wywołują reakcje fizjologiczne nawet u małp, które nigdy nie widziały węża na oczy. Wiemy z herpetologii, że węże występowały przeważnie w Afryce w okresie, w którym ewoluowaliśmy jako gatunek. Ugryzienie przez węża nie było dla nas korzystne ze względu na chemię jego jadu. Oczywiście to samo w sobie nie stanowi psychologicznego faktu, natomiast pomaga zrozumieć psychologiczny fakt lęku przed wężami, a to stanowi adaptację.

Innym przykładem adaptacji jest nasza słabość do słodyczy. Nie jest ona dzisiaj zbyt adaptacyjna, kiedy w każdym momencie możemy mieć coś słodkiego i przez to wystawieni jesteśmy na pokusę, ale nasza biochemia ukształtowała się w taki sposób, że cukier = kalorie. Dzięki temu, kiedy w odległej przeszłości zasoby pożywienia nie były dostępne od ręki, rozpoznawanie słodkiego i natychmiastowe jego wchłanianie zapobiegało śmierci głodowej. Dlatego nasza słabość do słodyczy także stanowi adaptację.

Dla kontrastu – niejasne jest nadal, jaką funkcję adaptacyjną posiada humor lub muzyka. Sądzę, że wyjaśnienia religijności mają ten sam problem. Nie posiadają bowiem niezależnego, racjonalnego podejścia, wyjaśniającego, dlaczego ta cecha miałaby być użyteczna.

Alternatywnym rozwiązaniem jest to, że tak jak krew jest czerwonym produktem adaptacji biologicznej, tak i nasza predyspozycja do wierzenia w wyimaginowanych bogów może stanowić taki produkt. Jednym z wniosków płynących z teorii ewolucji jest ten, że konflikty interesów pomiędzy gatunkami i w obrębie danego gatunku prowadzą do ekwiwalencji wyścigu zbrojeń. Jeden organizm rozwija bardziej zmyślne lub śmiercionośne cechy, inny organizm kompensuje to bronią biologiczną i spirala się nakręca. Na każdym stadium ewolucji dana cecha jest adaptacyjna dla jednego organizmu względem innych, dopóki tamte nie wykształcą mechanizmów obronnych. To kolejny powód, dla którego nie wszystko w biologii stanowi adaptację. A przynajmniej nie dla każdego organizmu. To, co jest adaptacyjne dla lwa, nie będzie takowe dla owcy.

A zatem powinniśmy przeformułować pytanie z: „Dlaczego religijne wierzenia są wszechobecne?” na: „Kto odnosi korzyści z wierzeń religijnych?”. Innym ujęciem tej kwestii jest zadanie sobie pytania, kto korzysta na wierzeniach religijnych innych osobników – szamani, księża, itp. A zatem od korzyści wiernych do korzyści kapłanów. Odpowiedź może być różna w zależności od tego, które pytanie weźmiemy pod lupę. Z jednej strony trzeba zadać sobie pytanie o to, jakie pozytywy płyną z kultywowania religii przez szamanów i kapłanów wszelkiej maści, a z drugiej o pozytywy dla zwykłego wyznawcy.

Wielu antropologów zwróciło uwagę na korzyści płynące z religii u tych, którzy powodują wiarę u innych ludzi. Jedną rzeczą, która może stanowić komponent religijności, jest oddawanie czci naszym przodkom. Takie oddawanie czci jest istotne z punktu widzenia każdego z nas, ponieważ sami chcemy w przyszłości być taką czcią i pamięcią otoczeni, gdy sami staniemy się czyimiś przodkami. Jeśli przekonasz innych, że będziesz istniał i widział ich postępki długo po tym, jak już ciebie nie będzie, to dostarczasz im dość solidnej podstawy do tego, żeby traktowali ciebie przyzwoicie do ostatniego dnia twojego życia i otoczyli czcią po śmierci.

Tabu żywieniowe także mają wiele wspólnego z wierzeniami religijnymi i mogą być wyjaśnione przez psychologiczne preferencje i dyspreferencje, a konkretniej – emocji wstrętu. Jeśli nie nauczy się dziecka, szczególnie w tzw. okresie krytycznym rozwoju, jeść pokarmów zwierzęcego pochodzenia, to będzie dorastał w duchu obrzydzenia na samą myśl spożycia takiego pokarmu. Właśnie z powodów wychowawczych nie jadamy mięsa z psa czy małpiego mózgu – pokarmów, które są uznawane za smaczne w innych kulturach. Zazwyczaj istnieją ekologiczne powody, dla których tabu żywieniowe się rozwijają, ale istnieją jeszcze prawdopodobnie pobudki związane z poczuciem kontroli. Mianowicie, jeśli sąsiednie kultury mają inne zwyczaje żywieniowe, to jeśli powstrzymamy nasze dzieci przed jedzeniem tego, co inni, pozwoli to na ich pozostanie w naszym kręgu kulturowym z naszymi systemami norm i wartości. W przeciwnym razie mogłyby one zdezerterować do innego społeczeństwa, innego kręgu kulturowego. Żeby jednak było to możliwe, trzeba mieć podobne zwyczaje żywieniowe, żeby móc żyć i funkcjonować w obrębie takiej kultury. Na przykład muzułmanie nie mogą spożywać alkoholu. Ciekawe ilu Słowian zdecydowałoby się zatem zamieszkać w Iranie?

Rytuały przejścia to kolejne wymowne znamię wierzeń religijnych. Wiele decyzji jest podejmowanych na zasadzie: tak lub nie, wszystko albo nic. Tymczasem nasza biologia jest „rozmyta” i ciągła. Dziecko nie kładzie się spać jednego dnia i następnego budzi jako osoba dorosła. Tymczasem musimy podejmować decyzje, takie jak to, czy mogą oni głosować, jeździć samochodem czy kupować alkohol. Nie ma niczego magicznego w wieku 16, 18 czy 21 lat. Ale jest bardziej funkcjonalne arbitralnie uznać człowieka za dorosłego, również arbitralnie wybranego dnia, niż próbować obiektywnie oszacować, czy już jest dojrzały, za każdym razem, kiedy ten będzie prosił o piwo. Religijne rytuały przejścia wywarły ogromny wpływ na to, kiedy wyrabiamy dowody osobiste lub prawa jazdy. Innym „płynnym” kryterium z punktu widzenia biologii jest to, kiedy uzyskujemy dojrzałość seksualną. Dla jednych to jest 13 lat, dla innych 15 czy 16. W różnych okresach, różni ludzie mogą wchodzić w związki partnerskie. Tymczasem małżeństwo jest użytecznym kryterium, które w sposób zdecydowany miało za zadanie określać ten moment.

W niemal wszystkich religiach trudno także przeoczyć rytuały związane ze składaniem ofiary. U podłoża tego zwyczaju może leżeć chęć sprawdzenia oddania i lojalności wobec własnej wspólnoty. Ciężko jest rozróżnić osobę zaangażowaną i oddaną wspólnocie od takiej, która po prostu się do niej doczepiła i równie łatwo może z niej odejść, co może być kosztowne dla całej społeczności. No, chyba że poprosi się taką osobę o złożenie ofiary. Wszelka ofiara i poświęcenie udowadnia, że dana osoba na poważnie traktuje swój udział w danym kręgu kulturowym. Wymownym przykładem niechaj będzie taki, w którym można powiedzieć: „Właśnie urodziło ci się dziecko. Proszę, podaj mi swojego syna, ponieważ chciałbym uciąć nieco skóry z jego penisa”. To raczej nie jest nic, na co zgodziłby się każdy, chyba że traktuje swoją przynależność z grupą bardzo poważnie. Jest znacznie więcej tego typu przykładów w obrębie całego świata i różnych wierzeń.

Jedną z istotnych nisz, w które wpisuje się religia, jest ludzka potrzeba wiedzy i eksplanacji. Jeśli posiadasz tajemniczą, dziwną, ale ważną wiedzę tajemną, to inni ludzie za tobą podążą. Nawet poza dziedziną religii społeczeństwa posiadają potrzebę ekspertyzy i obdarzamy szacunkiem i estymą osoby, które wiedzą różne pożyteczne rzeczy – jak projektować mosty albo naprawić zepsuty komputer. Zatem dobrą strategią staje się zmiksowanie użytecznej wiedzy z rytualnymi obrzędami i stajemy się istnymi magami. Antropolodzy potwierdzają, że szamani czy plemienne czarownice są ekspertami od leczenia ziołami i ludowymi metodami – wprowadzaniem w trans, zmianą ułożenia ciała, stosowaniem różnych przedmiotów itp. Zatem są postrzegani jako osoby, które mają dostęp do tajemnych światów nas otaczających, a ich usługi są niezbędne, żeby zyskać uzdrowienie lub pomoc w podjęciu właściwej decyzji.

Te korzyści rzucają nieco światła na to, dlaczego ludzie lubią zachęcać innych, żeby wierzyli w ich religię bez żadnej specyficznie wytworzonej adaptacji biologicznej, która by była za to odpowiedzialna. Wiara staje się w tym kontekście produktem adaptacji, a nie samą adaptacją per se. Rządzą nią inne, znacznie bardziej pierwotne motywy.

Co jednak z drugą stroną tych transakcji, mianowicie z konsumentami? Dlaczego oni to kupują? Jednym z powodów jest to, że ufamy ekspertom. Gdy boli mnie ząb, otwieram swoje usta i pozwalam innemu człowiekowi na rozwiercenie w nim dziury. Gdy odczuwam ból z powodu ataku wyrostka, pozwalam się rozciąć. To także dotyczy wiary. Oczywiście, w tym kontekście pobudki, dla których ufam ekspertom, są racjonalne, ale stosownie zmanipulowane motywy mogą prowadzić do irracjonalnych wierzeń i oczekiwań. I to nawet jeśli w szerszym aspekcie wiedza, którą przekazują szamani, jest ogólnie, z grubsza rzecz ujmując, przydatna dla naszego funkcjonowania. Przydatna w tym sensie, że zioła, które nam podaje, naprawdę działają i pomagają nam wyleczyć katar, choć towarzyszą im kompletnie absurdalne rytuały parzenia i przyjmowania.

Istnieją także emocjonalne przesłanki ku wierze. Ewoluowały z mnóstwa przyczyn i zaprzęgły religię jako produkt swojej adaptacji. Antropolożka Ruth Benedict podsumowała z grubsza modlących się, kiedy wypowiedziała słowa: „Religia to uniwersalny przepis na sukces”. Badania etnografów pokazują, że gdy ludzie zwracają się do boga, to nie po to, żeby poplotkować albo wymienić się wiedzą ekspercką, ale proszą, żeby załatwił dla nich parę rzeczy. Uzdrowienie z choroby, powodzenie w przedsięwzięciach własnych, sukces na polu bitwy – to tylko niektóre z próśb, jakie padały i padają, gdy ludzie zwracają się ku bogu (i oczywiście o zwycięstwo Red Sox'ów w World Series, co niemal spowodowałoby, że sam bym stał się wierzącym). Ambrose Bierce określa ideę modlitwy jako proszenie stwórcy o to, żeby prawa rządzące wszechświatem zostały zawieszone w tym jednym konkretnym – naszym przypadku. Ten aspekt pojawia się przede wszystkim wtedy, gdy ludzie są zdesperowani, cel niemal nieosiągalny z powodów niezależnych od nich samych, lub z powodu wyczerpania sił, próbując osiągnąć go zwykłymi, zależnymi od nich sposobami.

Wymienione mechanizmy to tylko niektóre z emocjonalnych predyspozycji, które powodują, że ludzie stają się osobami wierzącymi. Istnieją jednak również predyspozycje kognitywne, takie których okularami analizujemy otaczający nasz świat i wyciągamy wnioski. Umiejętnie przeanalizowali je pod tym kątem antropolodzy: Dan Sperber, Pascal Boyer, oraz Scott Atran. Wszystkim, zainteresowanym ewolucyjną psychologią religii, polecam gorąco książki Boyera, Atrana i Hamera. W szczególności Boyera i Atrana.

Punktem wyjścia jest tutaj dziedzina ludzkiego rozumowania, którą psychologowie określają mianem intuicyjnej psychologii utajoną teorią umysłu. Słowo „teoria” odnosi się w tym przypadku nie do określenia hipotez naukowców, a do tego, że człowiek jest naukowcem z ulicy i nieświadomie tworzy na własny użytek teorie zachowania innych ludzi i tego, co też oni mają na myśli. Kiedy próbuję zrozumieć intencję działania drugiego człowieka, to nie traktuję go jak robota lub zdolnej lalki, które reagują na bodźce płynące z otoczenia. Raczej imputuję im umysły, próbując odgadnąć, jak funkcjonują. Nie mogę dosłownie dowiedzieć się, co kto czuje i myśli, ale zakładam, że coś myśli i coś musi czuć. Próbuję odgadnąć motywy jego/jej postępowania poprzez odgadywanie wierzeń i pragnień tych osób. To właśnie psychologia intuicyjna. Istnieją dowody na to, że psychologia intuicyjna stanowi bardzo istotną część naszego wyposażenia kognitywnego. Wydaje się ona zupełnie nie funkcjonować w warunkach, które określamy mianem autyzmu. Osoby autystyczne potrafią oszałamiać swoimi zdolnościami matematycznymi, językowymi, muzycznymi czy artystycznymi. Ale koszmarem dla nich jest odgadywanie tego, co myślą inni ludzie. Oni naprawdę traktują innych ludzi, jakby ci byli robotami lub zdolnymi mówić i poruszać się lalkami. Trwają poważne starania, żeby określić, gdzie w mózgu znajduje się ośrodek intuicyjnej psychologii. Pierwsze wyniki badań sugerują, że jest to brzuszno-przyśrodkowa oraz oczodołowo-przedczołowa kora mózgowa.

Być może jest tak, że wiara w duchy, dusze, bogów, anioły, itp. funkcjonuje, ponieważ działa nasza intuicyjna psychologia. Skoro jesteśmy predysponowani do tego, żeby przewidywać istnienie i zachowanie niewidzialnego bytu zwanego „umysłem” u innych ludzi, to dość łatwo można z tego stanu zrobić kolejny krok i przyjąć założenie, że umysły są wszędzie, także poza naszymi ciałami. W końcu umysłu dotknąć i pomacać nie możemy. Jedynym rozwiązaniem jest tworzenie pewnych założeń w odniesieniu do innych osób, że są one takimi samymi myślącymi ludźmi jak my sami. Stosunkowo łatwo zatem z tego założenia wyekstrapolować, że umysł nie potrzebuje ciała, żeby istniał i oddziaływał na nas.

Właściwie, to XIX- wieczny antropolog Edward Tyler uznał, że w pewien sposób istnieją solidne, empiryczne przesłanki na istnienie duszy. Cóż, przynajmniej wydawały się być takowe, dopóki nie nastały czasy neuronauki, która pozwoliła włożyć je między bajki. Pomyśl chwilę o snach. Kiedy śnisz, twoje ciało jest przez cały czas w łóżku, ale jakaś twoja część wydaje się być „na chodzie” i sobie gdzieś tam wędrować po świecie. Podobne zajścia mają miejsce, kiedy przeżywasz narkotykowe halucynacje, cierpisz na deprywację snu lub zatrucie pokarmowe.

Cienie i odbicia wydają się być tajemnicze lub były takowe, dopóki rozwój fizyki nie pozwolił na dokładne wyjaśnienie ich fenomenu. Nadal mają formę i kształt ludzki, ale nikt w nich nie upatruje już istnienia ducha.

Śmierć wydaje się być takim jednoznacznym dowodem na istnienie duszy. No bo jak ktoś, kto przed chwilą chodził, śmiał się, odpowiadał na pytania, za chwilę leży w kompletnie pozbawionym życia ciele. Wydaje się, że jakaś zarządzająca nim osoba, która się wcześniej ukrywała, postanowiła opuścić swoją dotychczasową siedzibę.

Przed nastaniem neuronauki, nowoczesnej fizyki oraz biologii jedynym sensownym wyjaśnieniem tego, że funkcjonujemy i postrzegamy świat w taki sposób, jak to czynimy, było uznanie istnienia niewidzialnego bytu wewnątrz naszych głów, który ożywa, gdy śpimy, zerka na nas z odbicia w tafli jeziora czy podąża za nami w pełnym słońcu, po czym opuszcza nasze ciało po śmierci.

Podsumowując, uniwersalne istnienie wierzeń religijnych stanowi dla naukowców nie lada zagadkę. Jednak wiele wyjaśnień adaptacyjnych, które dotyczą tego fenomenu, jak te, które ukazały się w czasopiśmie Time, nie spełnia według mnie swojej roli. Istnieje znacznie bardziej prawdopodobne wyjaśnienie, które mówi o tym, iż religia stanowi produkt adaptacji biologicznej w całej różnorodności i złożoności funkcjonowania umysłu, który ewoluował z zupełnie innych pobudek. W tej różnorodności uwzględnić trzeba producenta i konsumenta wierzeń religijnych, którzy to odnoszą zupełnie inne korzyści. Gdy złożymy je wszystkie w jedną układankę, to odkryjemy tajemnice mistycznego świata duchów, bogów, aniołów i nieśmiertelnych dusz naszych bliskich, za którymi zwyczajnie tęsknimy i nie potrafimy się pogodzić z ich stratą.

Autor: Steven Pinker

Profesor Steven Pinker pracuje na Harvardzie w Departamencie Psychologii. Do roku 2003 wykładał w Departamencie Nauk o mózgu oraz Kognitywistyki w Massachusetts Institute of Technology. Jego obszar zainteresowań badawczych oscyluje wokół języka i procesów poznawczych. Napisał wiele publikacji dla m.in.: New York Timesa czy czasopisma Time. Autor siedmiu książek w tym: Jak działa umysł? Oraz Tabula Rasa. Spory o naturę ludzką. Jeden z najwybitniejszych światowych psychologów.

Tags:

Komentarze

# sobiepan 2013-07-25 11:17

Świetny tekst,

Ewolucyjna psychologia religii

Komentarze

Dodaj komentarz

Czytelnia

Reklama

Redakcja

Tagi

Newsletter

Znajdź nas na Facebooku