Kłamstwo popłaca. Psycho-ewolucyjne spojrzenie na filogenezę samoświadomości

Szczegóły: Utworzono: 14 sierpnia 2011; Tomasz Kozłowski

Strona 4 z 4

Podsumujmy: świadomość, wbrew potocznej percepcji i rozumieniu zjawiska, nie jest wcale potrzebna po to, by w ogóle postrzegać lub by radzić sobie i adekwatnie reagować w złożonym, ale w miarę niezmiennym środowisku. Ludzie bez większych problemów potrafią dostrzegać również to, czego nie są świadomi, a także wykonywać niezwykle złożone i skomplikowane czynności bez większego namysłu i bez zdawania sobie sprawy. Wiele wskazuje na to, że świadomość jest najprawdopodobniej ewolucyjnie zaprogramowaną i wrodzoną zdolnością mającą nam umożliwić precyzyjną nawigację w środowisku, które stało się obiektem działań intencjonalnych. Pomaga nam te działania rozpoznać, zakwalifikować i w odpowiedzi wybrać najbardziej adekwatną z nich wszystkich możliwości. Środowisko przesycone intencjonalnością to najczęściej środowisko społeczne danego osobnika, otoczenie złożone z takich jak on, intencjonalnych podmiotów. Jedną z wielu reguł regulujących interakcję (np. obok porządku hierarchicznego, zasad doboru płciowego itd.) jest reguła wzajemności, której poprawne działanie warunkowane jest przez umiejętność zapamiętania partnera, któremu jesteśmy coś winni, lub który winny jest coś nam. Z ewolucyjnego punktu widzenia jest to ważne i opłacalne, ponieważ, w wypadku nieodwdzięczenia się, zapobiega dalszemu marnotrawieniu zasobów. Zapamiętywanie partnera jest możliwe właśnie dzięki świadomemu kierowaniu uwagi na pewne szczegóły (cechy wyglądu, specyficzne zachowanie itd.).

Na kolejnych etapach rozwoju filogenetycznego pojawia się mentalna zdolność do przypisywania innym stanów umysłu, w tym fałszywych przekonań. Pojawia się Teoria Umysłu, która pozwala na świadomą manipulację i oszukiwanie partnera interakcji i wyciąganie maksymalnych korzyści. Ażeby jednak dobrze oszukiwać, trzeba umieć uświadomić sobie, jak widzi nas partner. Trzeba umieć sprawiać jak najbardziej wiarygodne wrażenie, trzeba budzić zaufanie. Jednym słowem – należy umiejętnie manipulować swoim obrazem w jego oczach. To niemożliwe jest bez samoświadomości. Z tych też powodów należy przypuszczać, że korzenie świadomości tkwią w regule wzajemności, korzenie samoświadomości zaś – w Teorii Umysłu⁽⁴⁾.

(4) Należy wspomnieć, że w powyższym tekście powstanie samoświadomości rozpatrywane jest tylko i wyłącznie z perspektywy psychologii ewolucyjnej. Oznacza to, że w analizie skupiam się na problemie samoświadomości od strony wartości przystosowawczej, jaką ma ona dla osobnika, który ją wykształca. Zapewne psychologom poznawczym tego typu wyjaśnienie wyda się niepełne, może pojawić się argumentacja, że samoświadomości u 3-4-letniego dziecka nie należy wyjaśniać tylko poprzez pojawienie się w rozwoju ontogenetycznym modułu Teorii Umysłu. W pełni zdaję sobie sprawę, że z punktu widzenia psychologii poznawczej, bądź też psychologii rozwojowej wyjaśnienie to jest niekompletne i pomija wiele ważnych elementów. Ja jednak pragnę zauważyć, że celem tej pracy nie jest analiza ontogenezy samoświadomości, ale ukazanie związku, jaki występuje pomiędzy nią a Teorią Umysłu oraz próba wyjaśnienia, dlaczego taki właśnie związek ma miejsce (a, jak sądzę, wyjaśnienie tej zależności możliwe jest właśnie w perspektywie ewolucyjnej, po postawieniu pytania o naszą ewolucyjną przeszłość i problemy środowiskowe – w tym również te stricte społeczne – jakie stawiała przed naszymi antenatami.) i w jakich społecznych zachowaniach dzieci można poszukiwać ewentualnego dowodu dla poparcia tezy o jego występowaniu.

Tomasz Kozłowski, doktor socjologii, współpracownik Poznańskiego Kampusu Akademickiego WSNHiD i SWPS. Interesuje się psychologią i socjologią ewolucyjną, w szczególności rolą samoświadomości w życiu społecznym człowieka i innych naczelnych, a także socjoantropolgią rozrywki i humoru oraz wybranymi zagadnieniami kultury popularnej i komunikacji społecznej.

Literatura

Aitchison, Jean, Ziarna mowy. Początki i rozwój języka, tłum. M. Sykurska-Derwojed, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy 2002.
Baker, Robin, 2001, Wojny plemników. Niewierność, konflikt płci oraz inne batalie łóżkowe, tłum. M. Ferek, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań.
Baker R., Oram E., 2001, Wojny dziecięce. Macierzyństwo, ojcostwo i waśnie rodzinne, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań.
Baron-Cohen, Simon, 1997, Mindblindness. An essay on autism and theory of mind, MA London, Cambridge.
Berghe P. L. van den, 1991, Łączenie paradygmatów: biologia i nauki społeczne, [w:] B. Szacka, J. Szacki, K. Najder, (red.), Człowiek, zwierzę społeczne, Czytelnik, Warszawa.
Białecka-Pikul, Marta, 2002, Co dzieci wiedzą o umyśle i myśleniu. Badania i opis dziecięcych reprezentacji stanów mentalnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków
Buss D. M., 2001, Psychologia ewolucyjna. Jak wytłumaczyć społeczne zachowania człowieka? Najnowsze koncepcje, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.
Crick, F., 1997, Zdumiewająca hipoteza, czyli nauka w poszukiwaniu duszy, Prószyński i S-ka, Warszawa.
Crick F., Koch Ch., 2003, Problem świadomości, „Świat Nauki. Wydanie specjalne: Tajemniczy umysł”, 1, s. 10-17.
Cummins D. D., 1998, Social norms and other minds: the evolutionary roots of higher cognition, [w:] D. D. Cummins, C. Allen, (red.), The evolution of mind, Oxford University Press, New York.
Damasio A. R., 2002, Tajemnica świadomości. Jak ciało i emocje współtworzą świadomość?, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań.
Damasio A. R., 2002, Błąd Kartezjusza. Emocje, rozum i ludzki mózg, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań.
Dawkins R., 1996, Samolubny gen, Prószyński i S-ka, Warszawa.
Diamond, Jared, 1998, Trzeci szympans. Ewolucja i przyszłość zwierzęcia zwanego człowiekiem, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Ditfurth H. von., 1979, Duch nie spadł z nieba, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Edelman G. M., 1998, Przenikliwe powietrze, jasny ogień. O materii umysłu, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Griffin D. R., 2004, Umysły zwierząt. Czy zwierzęta mają świadomość?, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.
Kimble D., 2001, Układ nerwowy i mózgowie, [w:] D. Kimble, A. M. Dolman, (red.), Biologiczne mechanizmy zachowań, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Warszawa.
Lorenz K., 1996, Tak zwane zło, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Macphail, E. M., 2002, Ewolucja świadomości, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań.
Maruszewski T., 2002, Psychologia poznania. Sposoby rozumienia siebie i świata, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.
Pinker S., 2002, Jak działa umysł, Książka i Wiedza, Warszawa.
Pisula W., 2003, Psychologia zachowań eksploracyjnych zwierząt, Gdańskie Tooby J., Cosmides L., 1992, Psychological foundations of culture, [w:] J. Tooby, L. Cosmides, J. Barkow, (red.), The adapted mind. Evolutionary psychology and the generation of culture, Oxford University Press, New York. Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.
Wilson E. O., 2000, Socjobiologia, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Warszawa.
Wilson E. O., 1998, O naturze ludzkiej, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Warszawa.
Zimbardo, Ph. G., 2002, Psychologia i życie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.