Człowiek jako podmiot zmiany politycznej

Szczegóły

Utworzono: 26 kwietnia 2007

Maciej Chabowski

Przegląd koncepcji zaangażowania

Pojęcie zaangażowania politycznego jest różnie rozumiane i definiowane w poszczególnych dyscyplinach naukowych. W literaturze przedmiotu bywa ono często łączone lub utożsamiane z takimi pojęciami jak: partycypacja polityczna (Surdej, 2000; Skarżyńska, 2002), aktywność społeczna (Jacher, 2000; Michalik, 1986a, 1986b) czy zaabsorbowanie (Reber, 2000) i jednocześnie stawiane jest w opozycji do takich określeń jak anomia (Skarżyńska, 2002), alienacja i bierność polityczna (Jakubowska, 1999; Merton, 1982).

Owa różnorodność i niejasne znaczenie terminu skłoniły mnie do sformułowania własnej definicji, która pozwalałaby na specyfikację tego zjawiska oraz odróżnienie go od innych pojęć stosowanych w ramach psychologii politycznej. Aby tego dokonać, zdecydowałem się odwołać do już istniejących koncepcji, które choć nie dotycząc bezpośrednio zagadnienia, to jednak dają pewien obraz mechanizmów, które kierują człowiekiem zaangażowanym.

W literaturze przedmiotu brak jest także jednoznacznej definicji samego zaangażowania, a autorzy prac z zakresu tej tematyki częstokroć stosują to pojęcie bez jego głębszej analizy znaczeniowej. Wielokrotnie termin ten używany jest albo na prawach słowa potocznego, albo implicite i niejako w tle innych rozważań. Ponadto bywa on wykorzystywany w różnych kontekstach i z podkreślaniem innych, czasem wręcz przeciwstawnych jego aspektów.

W publikacjach naukowych zaangażowanie definiowane jest zazwyczaj jako związanie jednostki z konkretnym kierunkiem działań. Jedni badacze ujmują je jednak w kategoriach spójności związku i uczucia przywiązania pomiędzy ludźmi (Wojciszke; 1995), inni zaś rozumieją to pojęcie jako stan braku obiektywizmu (Elias; 2003) czy formę aktywności służącą realizacji wartości podmiotowych (Czapiński; 1985).

Ze względu na brak odpowiedniej dla moich rozważań teorii zaangażowania, zdecydowałem się na skonstruowanie własnej konceptualizacji tego zjawiska, najpierw dokonując analizy kilku podejść związanych z tym zagadnieniem. Poniżej przedstawię najważniejsze z nich, a następnie sformułuję wnioski umożliwiające rozpatrywanie zaangażowania w kontekście rzeczywistości społeczno-politycznej.

Zaangażowanie jako realizacja wartości w ujęciu Janusza Czapińskiego

Pierwszą koncepcją, którą warto przedstawić jest teoria J. Czapińskiego (1985). Według założeń autora o zaangażowaniu nie możemy mówić dopóty, dopóki mamy do czynienia wyłącznie z mechanizmem warunkowania. Funkcją zaangażowania nie jest bowiem zaspokajanie potrzeb, lecz realizacja wartości. Ich specyfika sprawia, że pozwalają one na względną stabilizację obrazu rzeczywistości oraz umożliwiają rozwijanie i tworzenie projektów rzeczywistości pożądanej z punktu widzenia jednostki.

Taka warunkowa rzeczywistość zawarta w systemie znaków poddaje się dowolnemu przekształcaniu i modyfikacjom, umożliwiającym budowanie najpierw społecznych planów działań, a następnie wartości podmiotowych.

Efektem tego mogą stać się działania osoby służące podporządkowaniu rzeczywistości zewnętrznej, odkrywaniu nowego lub stabilizowaniu starego sensu w tym uporządkowaniu oraz ustalaniu tym samym kierunku własnego działania (por. rys.1).

Rys. 1. Zaangażowanie jako realizacja wartości w koncepcji J. Czapińskiego
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Czapiński, 1985.

Właśnie rozwijanie kontroli nad kierunkiem działania (realizacji wartości) stanowi to, co J. Czapiński (1985) proponuje nazywać zaangażowaniem. Obejmuje ono tutaj dwa poziomy tej kontroli:

a)wewnętrzny, który odnosi się do tworzenia przez podmiot własnych standardów wykonań (celów działania), monitorowania i oceny zachowania oraz samowzmacniania w oparciu o kryterium zdolności utrzymania stałego kierunku działania w zgodzie z ustalonymi standardami;

b)zewnętrzny, którego przejawem jest ukierunkowanie zachowań podmiotu będące konsekwencją wystąpienia w otoczeniu zewnętrznych wzmocnień pierwotnych i wtórnych. Zdaniem J. Czapińskiego jest ono również zależne od biologicznej konstytucji jednostki oraz organizacji środowiska.

Podjęcie przez jednostkę zaangażowaną działań na poziomie zewnętrznym może prowadzić do przeformułowania światopoglądu w uogólnionych na nowo kategoriach poznawczych, których świadomość określa nowe poczucie tożsamości. Dzieje się tak, gdyż pod wpływem okoliczności (informacji) zewnętrznych dochodzi do zmiany kryteriów oceny zdarzeń i realizacji zachowań.

W tej sytuacji, pomimo, że podmiot podejmuje decyzję przeprowadzenia określonego działania, które nie narusza jego wartości podmiotowych, to jednak w miarę kontynuowania aktywności i wyłaniania się nowego uporządkowania, jego światopogląd ulega zawieszeniu. W ten sposób zmienia się tożsamość człowieka, a przez to także wartość wyjściowa zostaje zastąpiona nową (nowym celem).

Właśnie przez owo nowe uporządkowanie, kontrolowany jest kierunek dalszej aktywności, a w chwili, kiedy waga nowego celu przewyższy wagę wartości wyjściowej, przekroczony zostanie próg kontroli wewnętrznej i włączy się mechanizm sprzężenia zwrotnego dodatniego – nowy kierunek działania będzie ulegał samowzmocnieniu.

Czapiński (1985) opisuje ten proces w następujący sposób: „Waga wartości jest funkcją zakresu doświadczeń, które porządkuje związany z daną wartością kierunek działania podmiotu. Strukturalnie wagę można określić jako stopień centralności położenia wartości w światopoglądzie.

Siła motywacyjna jest natomiast funkcją wagi, stopnia rozbieżności między stanem aktualnym a stanem pożądanym (idealnym), określanym przez wartość, oraz subiektywnego prawdopodobieństwa zmniejszenia lub całkowitego usunięcia tej rozbieżności.” (s. 162).

Opisany powyżej proces jest o tyle ważny, że zaangażowanie w nowy kierunek działań może spowodować zwiększenie się wagi określonej wartości, a jej realizacja możliwa jest jedynie wówczas, gdy aktywność podmiotu stabilizuje się i podtrzymywana jest przez pojawiające się pozytywne wzmocnienia. W ten sposób dochodzi do rozwijania kontroli nad kierunkiem działania prowadzącym do takiego przekształcenia rzeczywistości, które będzie tożsame z zaplanowaną w umyśle wartością wyjściową.

Podsumowując poglądy J. Czapińskiego należy zwrócić szczególną uwagę na miejsce, jakie zajmują w jego koncepcji wartości podmiotowe. Ich realizacja stanowi w świetle tej teorii podstawowy cel i warunek pojawienia się w działaniach podmiotu zaangażowania. Autor podkreśla również duże znaczenie kontroli nad tymi działaniami.

Szczególnie istotny jest także wyróżniony wewnętrzny i zewnętrzny wymiar kontroli, co pozwala oddzielić pewne wskaźniki psychologiczne zaangażowania od jego przejawów behawioralnych. Dyskusyjne pozostaje natomiast przypisywanie przez tego autora osobom zaangażowanym małej stabilności celów i wartości (Czapiński, 1980).